Σαν ανοσία ετυμολογικά (α = στερητικό και νόσος) ονομάζεται η ικανότητα κάθε οργανισμού να αμύνεται ενάντια σε κάθε εξωτερικό και βλαπτικό παράγοντα.

Η ικανότητα αυτή του οργανισμού εξαρτάται από το ανοσολογικό του σύστημα, το οποίο αποτελείται από πλειάδα οργάνων (ήπαρ, σπλήνας) – κυττάρων (μακροφάγα, Τ & Β κύτταρα, φυσικά κυτταροκτόνα κύτταρα) – ουσιών που συνδέονται με τη φλεγμονή (κυτταροκίνες – λευκοτρίνες). Όλα αυτά συνεργάζονται μεταξύ τους με αρμονικούς και ομοιοστατικούς μηχανισμούς με τελικό σκοπό την παραγωγή αντισωμάτων τα οποία δεσμεύουν του βλαπτικούς εξωγενείς και ενδογενείς παράγοντες, ουσίες που ορίζονται γενικά σαν αντίγονα [αντιγονικοί ερεθισμοί) οι οποίοι προκαλούν τη γένεση αντισωμάτων (αμυντικών κυττάρων)] από το ανοσοποιητικό σύστημα.

Στον ανθρώπινο οργανισμό η ανοσία διακρίνεται σε κληρονομική εκείνη που κληρονομεί το παιδί από την μητέρα του και σε επίκτητη (acquired) κληρονομική-έμφυτη (innate).

Επίκτητη είναι η ανοσία η οποία αναπτύσσεται κατά την διάρκεια της ζωής όπου κάθε φορά κατά την οποία ο οργανισμός έρχεται σε επαφή με βλαπτικό παράγοντα (αντιγόνο) «εντυπώνει» αυτό στην ανοσολογική-ανοσοποιητική μνήμη του αναπτύσσοντας με τον τρόπο αυτό μηχανισμούς αυτοπροστασίας σε ενδεχόμενη μελλοντική επαφή.

Στους παραπάνω μηχανισμούς στηρίζονται οι ΕΜΒΟΛΙΑΣΜΟΙ (δηλαδή στη δημιουργία επίκτητης ανοσίας).

ΠΕΡΙ ΕΜΒΟΛΙΩΝ

Η ανακάλυψη και ευρεία εφαρμογή των εμβολίων, του γενικότερου εμβολιασμού, καλύπτει ένα σημαντικά μεγάλο τομέα της Ιατρικής εκφράζοντας την έννοια της Προληπτικής Ιατρικής η οποία αντανακλάται στο αξίωμα της Ιατρικής Επιστήμης «καλύτερα να προλαβαίνεις μία νόσο, παρά να θεραπεύεις αυτήν».

23.000.000 άνθρωποι κάθε χρόνο σώζονται από τους εμβολιασμούς.

Οι εμβολιασμοί σε παγκόσμια κλίμακα πρόληψης έχουν εξαλείψει νοσήματα τα οποία σε παλαιότερες εποχές αποδεκάτιζαν την ανθρωπότητα (π.χ. η ευλογιά έχει εξαλειφθεί από το έτος 1980).

Η πολιομυελίτιδα εμφανίζει ενδημίες σε 3 χώρες του κόσμου τώρα πια (στο Πακιστάν, Νιγηρία, Αφγανιστάν).

Κατά τα έτη 2001-2011 οι θάνατοι από ιλαρά μειώθηκαν σε ποσοστό 70% παγκοσμίως.

Τι είναι το εμβόλιο – ποια είναι η σύνθεσή του;

Σαν εμβόλιο ορίζεται η χορήγηση σε ένα ζώντα οργανισμό κατάλληλου υλικού, συστατικών τα οποία περιέχουν παθογόνους παράγοντες (μικρόβια, ιούς, τμήματα μικροβίων, ανασυνδυασμένο DNA μικροοργανισμών σε κατάλληλη ποσότητα και επεξεργασία).

Η χορήγηση του εμβολίου προκαλεί στον οργανισμό γένεση αντισωμάτων που αντιμετωπίζουν τη συγκεκριμένη λοίμωξη και αυτό γίνεται με την είσοδο ζωντανών μικροβίων ή κατάλληλα επεξεργασμένων ιών που περιέχονται στο εμβόλιο και ονομάζονται αντιγόνα.

Με τον τρόπο αυτό ο κάθε οργανισμός αναπτύσσει ανοσία επίκτητη* στα συγκεκριμένα αντιγόνα.

Επίκτητη ανοσία (μη έμφυτη). Η ανοσία του οργανισμού η οποία προέρχεται μετά αντιγονικό ερεθισμό.

Η μετά τον εμβολιασμό επίκτητη ανοσία που αναπτύσσει ο οργανισμός διατηρείται είτε για ορισμένο χρονικό διάστημα (εμβόλιο κοινής γρίππης) είτε διατηρείται ισοβίως (εμβόλιο ιλαράς).

Τα εμβόλια ανάλογα με τους αντιγονικούς παράγοντες που περιέχουν διακρίνονται :

1. ΜΟΝΟΔΥΝΑΜΑ : περιέχουν ένα και μόνον αντιγονικό παράγοντα εξού και η ονομασία απλά εμβόλια.
2. ΠΟΛΥΔΥΝΑΜΑ : τα οποία περιέχουν περισσότερα από ένα αντιγόνα π.χ. «τριπλό εμβόλιο» για καταπολέμηση του – κοκκύτη – διφθερίτιδας – τετάνου.

Γενικά η αμυντική προστασία που παρέχει ένα εμβόλιο εξαρτάται από το είδος του εμβολίου. Έτσι μερικά εμβόλια (π.χ. τετάνου εμβόλιο) πρέπει να γίνεται «αναμνηστική δόση» κάθε 1 χρόνια για «ανανέωση» της ανοσιακής απάντησης.

Άλλα εμβόλια όπως εμβόλια Ιλαράς, Ερυθράς, Παρωτίτιδας χορηγούνται σε επαναληπτική «αναμνηστική» δόση στην ηλικία των 4-5 ετών.

Τι περιέχουν τα εμβόλια;

1^η ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ : Αντιγόνα (ζώντες εξασθενισμένοι ιοί, μικρόβια όπως εμβόλια πολιομυελίτιδας – ιλαράς – ερυθράς – παρωτίτιδας).

2^η ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ : Αδρανοποιημένοι νεκροί ιοί ή μικρόβια ή στελέχη μικροβίων (όπως εμβόλια γρίπης – πολιομυελίτιδας – ηπατιτίδων – αιμόφιλα κοκκύτου.

3^η ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ : Αδρανοποιημένοι εξωτοξίνες μικροοργανισμών όπως εμβόλια τετάνου – διφθερίτιδας ή τμήμα ιού μικροβίου (γρίπης εμβόλιο – ανεμοβλογιάς – αιμοφίλου ινφλουένζας.

4^η ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ : Ειδικές πρωτεΐνες όπως εμβόλιο ηπατίτιδας Β το οποίο παρασκευάζεται από τεχνική ανασυνδυασμένου DNA.

Ποιες είναι οι προϋποθέσεις εμβολιασμού;

1. Μη εμφάνιση ανεπιθύμητων ενεργειών.
2. Εξασφάλιση ισόβιας ανοσίας.
3. Να παρέχεται η δυνατότητα μέτρησης (εκτίμηση) της αντισωματικής απάντησης (της παραγωγής αντισωμάτων).

Γενικά η σύνθεση των εμβολίων περιλαμβάνει :

1. ΙΣΟΤΟΝΟ ΔΙΑΛΥΜΑ NacL ή H₂O ΑΠΕΣΤΑΓΜΕΝΟ

Θρεπτικό Υλικό ιστικών Καλλιεργειών.

2. ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΑ – ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΤΙΚΟΥΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ : Ίχνη χημικών ουσιών που χρησιμεύουν για την παρεμπόδιση ανάπτυξης μικροβίων ή για την σταθεροποίηση του αντιγόνου όπως αντιβιοτικά – φορμαλδεΰδη – γλυκίνη – ζελατίνη – άλατα υδραργύρου (θειοσερμάλη).

3. ΕΠΙΒΡΑΔΥΝΤΙΚΟΥΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΑΠΟΡΡΟΦΗΣΗΣ, ώστε να προάγεται η μεγαλύτερη παραγωγή αντισωμάτων.

ΤΑ ΕΜΒΟΛΙΑ ΠΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΥΝ ΤΟΥΣ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΓΙΝΟΝΤΑΙ ΣΕ ΒΑΘΕΙΑ ΕΝΔΟΜΥΪΚΗ ΧΟΡΗΓΗΣΗ.

Η ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΩΝ ΕΜΒΟΛΙΩΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΣΕ ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ +2^οC, +8^oC ΚΑΙ ΜΕ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΦΩΣ.

ΤΑ ΕΜΒΟΛΙΑ ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΠΕΡΙΕΧΟΥΝ ΑΔΡΑΝΟΠΟΙΗΜΕΝΟΥΣ ΙΟΥΣ ή ΜΙΚΡΟΒΙΑ ΥΠΟΛΕΙΠΟΝΤΑΙ ΣΤΗΝ ΠΡΟΚΛΗΤΗ ΑΝΤΙΣΩΜΑΤΙΚΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ, ΣΕ ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΤΙΣΩΜΑΤΙΚΗ ΑΠΑΝΤΗΣΗ Η ΟΠΟΙΑ ΠΡΟΚΑΛΕΙΤΑΙ ΑΠΟ ΕΞΑΣΘΕΝΗΜΕΝΟΥΣ ΙΟΥΣ.

ΣΧΟΛΙΑ ΓΙΑ ΕΜΒΟΛΙΑ

• ΕΜΒΟΛΙΟ ΓΡΙΠΠΗΣ Α(Η₁Ν₁) – ΓΡΙΠΠΗΣ ΤΩΝ ΧΟΙΡΩΝ

Ο εμβολιασμός κατά της γρίππης αυτής η οποία προκάλεσε πανδημίες το έτος 2004 κρίνεται απόλυτα απαραίτητος, ειδικά στις τροπικές χώρες όπου οι ιοί της γρίππης εμφανίζονται όλο το χρόνο και με εξάρσεις επιδημίας κατά την διάρκεια των βροχών.

Κάθε εμβόλιο γρίππης πρέπει να αλλάζει σύνθεση κάθε 1-3 χρόνια, ώστε να καλύπτουν τα μεταλλαγμένα και κυκλοφορούντα είδη στελεχών.

ΤΑ ΕΜΒΟΛΙΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΙΑΚΗΣ ΓΡΙΠΠΗΣ ΔΕΝ ΚΑΛΥΠΤΟΥΝ ΤΟΝ Η₁Ν₁

Η Παρασκευή κάθε εμβολίου διαρκεί 6 μήνες τουλάχιστον και πρέπει να τηρούνται υποχρεωτικά ορισμένοι κανόνες όπως :

1. ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΤΟΥ ΕΜΒΟΛΙΟΥ

Χαρακτηριστικό παράδειγμα δηλώνει παράδειγμα προς αποφυγή έγινε το 1976 στις ΗΠΑ όπου υπό την επαπειλούμενη επιδημία γρίπης Η1Ν1 προώθησαν στην αγορά και εμβολίασαν περίπου ποσοστο 24% γενικού πληθυσμού τους.

Ο εμβολιασμός σταμάτησε μετά την πληθώρα νευρολογικών προβλημάτων που εμφάνισαν οι εμβολιασμένοι!!!

2. ΔΙΑΘΕΣΙΜΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΜΒΟΛΙΟΥ

Με το εμβόλιο αυτό προκλήθηκε όπως αποδείχθηκε «κατευθυνόμενη τεχνητή ζήτηση» σε παγκόσμια κλίμακα με αποτέλεσμα οι παραγγελίες να ξεπεράσουν την δυνατότητα βιομηχανικής παραγωγής του.

Η «υποχρεωτική αύξηση» της παραγωγής του εμβολίου επιτυγχάνεται με χρήση πρόσθετων ανοσοενισχυτικών (adjuvant) ουσιών. Η χρήση αυτή δεν έγινε αποδεκτή δεν εγκρίθηκε στις ΗΠΑ.

Σαν παράδειγμα η προσθήκη συντηρητικής ουσίας όπως το σκουαλένιο το οποίο περιέχει ΥΔΡΑΡΓΥΡΟ (trimerosal Hg) είναι γνωστό ότι η παρουσία Hg επιδρά τοξικά στο ΚΝΣ του ανθρώπου.

Παρατηρήθηκε κατά ερευνητές αύξηση εμφάνισης αυτισμού και μαθησιακές διαταραχές σε υψηλό στατιστικό ποσοστό στους εμβολιασμένους με το παραπάνω εμβόλιο που περιείχε την ουσία αυτή.

Επίσης αναφέρεται ότι στην εγκυμοσύνη δεν παρέχει ασφάλεια όπως και στις θηλάζουσες μητέρες.

ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΛΟΓΟΥΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΚΥΗΣΕΩΣ Ο ΚΑΘΕ ΕΜΒΟΛΙΑΣΜΟΣ ΝΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΣΤΟ 1ο ΤΡΙΜΗΝΟ ΑΥΤΗΣ

Το εμβόλιο κατά Η1Ν1 προκάλεσε πολλές συζητήσεις και αντιπαραθέσεις, οι οποίες δεν αφορούσαν μόνο το επιστημονικό επίπεδο.

Έτσι :

1. Η μη καλή ενημέρωση και η συσκότιση πληροφόρησης για την παρασκευή του και τις παρενέργειες του εκ μέρους των φαρμακευτικών εταιρειών που το κυκλοφόρησαν.
2. Άσκοπες παραγγελίες από κρατικούς φορείς εκατομμυρίων ευρώ, δημιούργησαν ατμόσφαιρα γενικής καχυποψίας και αντίδρασης τόσο για την αποτελεσματικότητα όσο και για τις παρενέργειες του εμβολίου, βλέπε Πίνακα.

ΑΙΤΙΑ ΑΡΝΗΣΗΣ ΥΓΕΙΟΝΟΜΙΚΟΥ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΥ

ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΒΟΛΙΑΣΜΟ ΚΑΤΑ Η₁Ν₁, ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Φόβοι παρενεργειών εμβολίου	33,4%
Αποτελεσματικότητα εμβολίου	19,2%
Δεν κινδυνεύουν από γρίππη	4,9%
Απουσία κατά τον εμβολιασμό	8.1%
Δεν γνώριζαν ότι «πρέπει» να εμβολιαστούν	3.8%

Το σύνολο των ποσοστών ξεπερνάει το 100% γιατί μπορούσαν να δοθούν περισσότερες από μία αιτίες σαν απάντηση.

Στην Ελλάδα σύνολο επιβεβαιωμένων εργαστηριακά κρουσμάτων Α(Η₁Ν₁) γρίππης έως 9/2009 → 2149.

Στατιστικά στοιχεία από την Ευρωπαϊκή Ένωση προερχόμενα 5.000.000 έχουν εμβολιαστεί μέχρι τώρα.

Οι παρενέργειες είναι οι συνηθισμένες (πυρετός, ναυτία, εμετοί, αλλεργικές αντιδράσεις, αντιδράσεις στο σημείο της ένεσης).

Πολύ μικρός αριθμός περιστατικών νόσου Guillan-Barre έχουν αναφερθεί όπως και εμβρυϊκοί θάνατοι.

Τα παραπάνω στοιχεία αναφέρονται και στα 3 κυκλοφορούντα εμβόλια Gelrapan, Focetria, Pandemix.

Το Pandemix μπορεί να χορηγηθεί σε 1 δόση στου ηλικιωμένους. Για νεότερες ηλικές παραμένει σε δύο δόσεις.

Τα εμβόλια Focetria και Pandemix σε μία δόση είναι ικανά να προκαλέσουν ανοσολογική απάντηση σε ηλικίες 18 – 60 ετών και σε παιδιά και εφήβους (από την ηλικία των 10 ετών για το Pandemix).

Στα νεώτερα παιδιά και στους ανοσοκατασταλμένους αρρώστους παραμένει η δοσολογία 2 δόσεων.

Το Celvapen εξετάζεται.

Η χορήγηση του Tamiflu (ειδικό αντιϊκό φάρμακο) μπορεί να γίνει σε παιδιά αλλά και έγκυες, θηλάζουσες γυναίκες συγκρίνοντας τις παρενέργειες και τις ωφέλειες τους (σε περίπτωση πανδημίας).

• ΕΜΒΟΛΙΟ ΚΑΤΑ ΓΡΙΠΠΗΣ Α (Η₅Ν₁)

Η πρώτη μόλυνση από τον ιό αυτό αναφέρεται σε γάτα το έτος 2006 στο νησί Rugen της Γερμανίας όπου η γάτα μολύνθηκε από βρώση πτωμάτων κύκνων της περιοχής.

Στην Ταϋλάνδη είχαν προηγηθεί θάνατοι 2 τίγρεων και 2 λεοπαρδάλεων που κατανάλωσαν νεκρά μολυσμένα από Α(Η₅Ν₁) κοτόπουλα.

Η μετάδοση του ιού από → πτηνά → γάτα είναι δυνατή αν και πολύ δύσκολη (πρέπει να καταναλωθούν μεγάλες ποσότητες μολυσμένου κρέατος).

Επίσης δύσκολη θεωρείται η μετάδοση του ιού από γάτα → άνθρωπο (εξαιρείται η στενή επαφή μεταξύ τους!!!).

Όταν το στέλεχος Η₅Ν₁ προσβάλλει τον άνθρωπο η Η (αιμοσυγκολλητίνη) του ιού της γρίππης των πτηνών Η₅-Ν₁ θα συνδεθεί με τους σιαλικούς υποδοχείς του αναπνευστικού συστήματος του ανθρώπου με εμφάνιση ιογενούς πνευμονίας (με υψηλά ποσά κυττοκινών – παραγόντων νέκρωσης όγκου δηλαδή διαβιβαστών φλεγμονής).

Σημασία για την όλη εξέλιξη της λοίμωξης από Α(Η5-Ν1) ιό έχει : α) η λειτουργικη και ανατομική ακεραιότητα του ανοσοποιητικού συστήματος του πάσχοντος, β) η προηγούμενη έκθεση σε ιούς.

Πάντως ο ιός γρίππης των πτηνών συνήθως προσβάλλει μόνο ένα είδος και δεν μεταδίδεται σε άλλα είδη.

Από την πληθώρα των ιών που προκαλούν γρίππη των πτηνών 4 έχουν προσβάλλει ανθρώπους οι → Η₅Ν₁ → Η₇Ν₃ → Η₇Ν₇ → Η₉Ν₂.

Πάντως ο Η₅Ν₁ κατέχει μεγάλο μέρος της ενημερωτικής ειδησεογραφίας, αυτό συμβαίνει γιατί :

• Υπάρχει παγκόσμια έξαρση στα πτηνά και ταυτόχρονη προσβολή του ανθρώπου.
• Έχουν σημειωθεί 200 σοβαρά κρούσματα και πάνω από 100 θάνατοι
• Πιθανότητα θανάτου επί προσβολής είναι μεγάλη.

Πάντως τα περισσότερα κρούσματα γρίππης πτηνών σε ανθρώπους εμφανίστηκαν σε αγροτικές κατοικίες, που εκτρέφονται κοπάδια πτηνών και ελάχιστα κρούσματα συγκριτικά έχουν εμφανισθεί σε ομάδες υψηλού κινδύνου (κτηνίατροι – ορνιθοτρόφοι).

ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΕΠΙΒΕΒΑΙΩΘΕΙ Η ΜΕΤΑΔΟΣΗ ΤΟΥ ΙΟΥ ΑΠΟ ΑΝΘΡΩΠΟ → ΑΝΘΡΩΠΟ

Εάν γίνει όμως η μετάλλαξη του Η₅Ν₁ μπορεί να προκύψει πανδημία σαν της γρίππης του έτους 1918-19 (θάνατοι τότε 40-50.000.000!!!).

Για τους παραπάνω λόγους πρέπει : α) να συνεχιστεί άμεσα η ερευνητική προσπάθεια παγκοσμίως, β) οι πληθυσμοί των άγριων πτηνών να παρακολουθούνται, γ) η Ευρωπαϊκή Ένωση και τα κράτη μέλη της να συνεργαστούν στην έρευνα και σχεδιασμό πρόληψης με παράλληλη δραστηριοποίηση όλων των πολιτών.

ΕΜΒΟΛΙΟ Η5Ν1

Υπάρχουν 2 σοβαρά τεχνικά προβλήματα για την Παρασκευή εμβολίου κατά Η₅Ν₁.

1. Εποχιακοί εμβολιασμοί κατά της γρίππης απαντάν ένεση 15μg αιμοσυγκολλητίνης, ώστε να δράσουν προστατευτικά, αλλά ο Η₅Ν₁ ιός προκαλεί μικρή ανοσολογική απάντηση.

Έτσι πολυκεντρικά πειράματα βρήκαν ότι 2 ενέσεις από 90μg H₅ που χορηγείται σε 20 ημέρες, παρέχει προστασία μόνον σε ποσοστό 54% του γενικού πληθυσμού.

Αν ακόμα γίνει αποδεκτή η «προστασία» του 54% του πληθυσμού με τα παραπάνω δεδομένα, πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι σε παγκόσμια κλίμακα μπορεί να παραχθούν μόνον 900 εκατομμύρια δόσεις με αντισωματική δύναμη 15μg (με την προϋπόθεση πάλι των δεδομένων που υπάρχουν άμεση παραγωγής H₅ εμβολίων).

Αν υποτεθεί ότι χορηγούνται 2 ενέσεις των 90μg έκαστος τότε οι ανάγκες κάλυψης ανθρώπινου δυναμικού μειώνονται στα 70.000.000.

Οι προσθήκες ανοσοεχισχυτικών ουσιών – αλουμινίου – AS03 – AS04 – ME59 πρέπει να γίνουν οπωσδήποτε ώστε να ελαττωθούν οι δόσεις του εμβολίου.

2. Το 2^ο πρόβλημα είναι να έχουν βρεθεί 2 στελέχη ιού (ένα στο Βιετνάμ και το άλλο στην Ινδονησία) και οι έρευνες έχουν καλύψει το στέλεχος του Βιετνάμ μέχρι τώρα.

Μόνο 19 χώρες έχουν την δυνατότητα παρασκευής εμβολίων γρίππης.

Στατιστικά στοιχεία δείχνουν ότι πρέπει να χορηγούνται 750.000.000 δόσεις κάθε χρόνο (κάθε άτομο χρειάζεται 2 δόσεις για καλύτερη ανοσοποίηση).

Η διάθεση εμβολίων σε κάθε χώρα παρουσιάζει προβλήματα κυρίως σε χώρες όπου δεν μπορούν να παρασκευαστούν τα εμβόλια (μεγάλο κόστος, έλλειψη τεχνογνωσίας).

Μόνο ο Καναδάς έχει προβλέψει την παραγωγή 32.000.000 δόσεων εμβολίου εντός 4 μηνών η οποία θα καλύψει όλο τον πληθυσμό του.

Οι ΗΠΑ και Γαλλία έχουν συμφωνήσει να παρέχουν 10% των Η₁Ν₁ εμβολίων σε άλλες χώρες, αντίθετα η Ινδονησία η οποία δεν μπορεί μόνη της να παράγει εμβόλια αρνήθηκε να δώσει της πληροφορίες των στελεχών Η5Ν1 που προκάλεσαν τοπικές επιδημίες, για μελέτη και ανάλυση στην Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας απαιτώντας σαν ανταλλαγή της παρασκευή και προμήθεια εμβολίων προς αυτήν.

Dr. ΝΙΚΟΣ ΚΑΛΛΙΑΚΜΑΝΗΣ

Ref. : - Βικιπαιδεια

- ΚΕΕΛΠΝΟ

- ELF

- ERS

- Merck Man 18^th ed.